اين مقاله در تاريخ ۶ شهریور ۱۴۰۰ در روزنامه دنیای اقتصاد منتشر شده است و در ادامه تقدیم می‌شود.
نوآوری و توسعه فناوری فرایندی پیچیده، زمان‌بر و هزینه‌بر است. بسیاری از کسب‌وکارهای نوآورانه، به‌ویژه در مراحل ابتدایی فعالیت خود با چالش‌های فراوانی در تأمین منابع مالی مواجه‌اند. به دلیل دشواری دسترسی به منابع بانک‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر یا فرشتگان کسب‌وکار، کارآفرینان و نوآوران همواره به دنبال یافتن منابع مالی جایگزین با دسترسی آسان‌تر بوده‌اند. یکی از رویکردهای نوین در این حوزه «تأمین مالی جمعی» است که هدف آن تأمین منابع مالی لازم برای راه‌اندازی و توسعه کسب‌وکار از طریق جمعی از افراد مستقل است. در این روش منابع مالی معمولاً از طریق اینترنت و با مشارکت‌های محدود افراد متعدد تأمین می‌شود.
در گذشته تاریخی بسیاری از ملت‌ها از جمله ایرانیان این فرایند به شیوه‌های مختلف انجام می‌شده است. در عصر حاضر و پس از ظهور پدیده «جمع‌سپاری»، این فرایند استاندارد شده است و تجارب جهانی آن به دستورالعمل‌هایی مشخص تبدیل شده است. دلیل ظهور و گسترش تأمین مالی جمعی به شکل سازمان‌یافته را می‌توان بحران مالی سال ۲۰۰۸ دانست. پس از این بحران و به واسطه کاهش تمایل بانک‌ها به ارائه وام، به‌ویژه به کارآفرینان و کسب‌وکارهای نوپا، کارآفرینان شروع به جستجوی راه‌های دیگری برای جذب سرمایه کردند و در نهایت سازوکارهای تأمین مالی جمعی شکل گرفت.
تأمین مالی جمعی که ابزاری اشتراکی و عمومی برای سرمایه‌گذاری اشخاص، شرکت‌ها، سازمان‌ها یا گروه‌ها از طریق بازار اینترنتی است، با چهار رویکرد کلی انجام می‌شود:
- اهدا: ماهیت معنوی و خیرخواهانه دارد. منابع جمع‌آوری‌شده در امور خیرخواهانه، دینی یا معنوی هزینه می‌شود.
- پاداش: مشارکت‌کنندگان در ازای پرداخت منابع مالی، از پاداش‌هایی مانند محصول یا تخفیف خاص بهره‌مند می‌شوند. پاداش ممکن است معنوی باشد، مانند حضور در مراسم رونمایی محصول یا امکان پیش‌خرید محصول.
- قرض (اعطای وام جمعی): مشارکت‌کنندگان در قالب وام منابع مالی را تأمین می‌کنند و اصل و فرع پول خود را در چارچوب زمانی مشخص و توافق‌شده پس می‌گیرند.
- مشارکت (خرید سهام جمعی): این رویکرد معمولاً در تأمین بودجه لازم برای تحقق ایده، راه‌اندازی پروژه یا کسب‌وکار نوآورانه و جدید به کار گرفته می‌شود. مشارکت‌کنندگان در سود و زیان پروژه شریک می‌شوند.
دانشگاه ام‌آی‌تی در سال ۲۰۱۲، تأمين مالي جمعي را يکي از ۱۰ فناوري مرزشکن سال معرفي کرد. بنا بر گزارش ۲۰۱۵ مؤسسه مس‌سولوشن، تأمين مالي جمعي آنلاين در سال ۲۰۱۰، بازار نسبتاً کوچکي به اندازۀ ۸۸۰ ميليون دلار داشته است. پیش‌بینی می‌شود بازار جهانی تأمین مالی جمعی که در سال ۲۰۲۰ برابر با ۱۲٫۲ میلیارد دلار بوده است با نرخ رشد مرکب سالانه ۱۱٫۲ درصد طی دوره ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۷، در سال ۲۰۲۷ به ۲۵٫۸ میلیارد دلار برسد.
مزایا و تفاوت‌های تأمین مالی جمعی و سرمایه‌گذاری خطرپذیر
مزيت تأمين مالي جمعي نسبت به سرمايه‌گذاري خطرپذير، تجميع مبالغ اندک سرمايه و فراهم کردن فرصت سرمايه‌گذاري براي افرادي است که با وجود علاقه به سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های نوآورانه، به دليل محدوديت منابع امکان ورود به صنعت سرمايه‌گذاري خطرپذير را نداشته‌اند. از سوی دیگر، جذب منابع مالی به این روش، به وثیقه نیازی ندارد؛ فرایند آن سریع‌تر از دریافت وام است (به طور میانگین ۸ هفته)؛ به سابقه همکاری، شناخت و ارتباطات قبلی با بانک یا سرمایه‌گذاران خطرپذیر نیازی ندارد؛ و بر خلاف سایر روش‌های مشارکت و واگذاری سهام، مشارکت‌کنندگان در تأمین مالی جمعی کنترل مدیریتی روی کسب‌وکار ندارند.
و اما تأمین مالی جمعی در چه پروژه‌هایی مناسب‌تر است:
- تأمین مالی جمعی مستلزم بازاریابی گسترده و متقاعدسازی عموم مردم برای سرمایه‌گذاری است. ازاین‌رو، هرچه مدل کسب‌وکار ساده‌تر باشد و درک آن برای مخاطبان راحت‌تر باشد، احتمال موفقیت در تأمین مالی جمعی بیشتر است.
- بسیاری از بنیان‌گذاران شرکت‌های نوآفرین تمایلی به عضویت سرمایه‌گذاران در هیئت مدیره و واگذاری کنترل مدیریتی شرکت خود ندارند. تأمین مالی جمعی به اصطلاح «کارآفرین‌پسند»تر است و امکان جذب منابع مالی بر اساس شرایط دلخواه کارآفرینان را فراهم می‌کند. در حالی که در سرمایه‌گذاری خطرپذیر، کارآفرینان مجبور به پذیرش شرایط سرمایه‌گذاران هستند.
- در تأمین مالی جمعی، معمولاً سرمایه‌گذاران مداخله و مشارکتی در مدیریت شرکت ندارند. در صورتی که کارآفرینان به دنبال «پول هوشمند» و جذب منابع مالی همراه با تجارب مدیریتی هستند، سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای آنان مناسب‌تر است.
- در تأمین مالی جمعی، مشارکت‌کنندگان به جای تمرکز صرف روی بازگشت مالی، آثار اجتماعی طرح را نیز مدنظر دارند. لذا این روش برای شرکت‌هایی مناسب است که به دنبال تأثیرگذاری اجتماعی در جامعه مدنظر خود هستند.
- رویکرد بازاریابی و جذب مشارکت‌کنندگان در تأمین مالی جمعی، عمدتاً بازاریابی دیجیتال و آنلاین است. در حالی که سرمایه‌گذاری خطرپذیر بیشتر برای شرکت‌های فعال در قطب‌ها و شهرهایی مانند دره سیلیکون، سانفرانسیسکو، برلین و لندن اتفاق می‌افتد.
- معیارهای ارزیابی و انتخاب طرح‌ها در سرمایه‌گذاری خطرپذیر معمولاً سخت‌گیرانه‌تر از تأمین مالی جمعی است. به علاوه، سرمایه‌گذاران خطرپذیر معمولاً به پروژه‌های نوآورانه‌ای که ارزش خروج آن‌ها ۱۰ تا ۱۰۰ برابر نباشد، علاقه‌ای ندارند.
- تأمین مالی جمعی برای شرکت‌هایی مناسب‌تر است که به دنبال حفظ فرهنگ سازمانی خاص خود هستند و تمایلی به «شبیه شدن» به سایر شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران ندارند.
- سکوهای تأمین مالی جمعی معمولاً ۵ تا ۱۰ درصد هزینه بازاریابی و تأمین مالی دریافت می‌کنند، در حالی که در سرمایه‌گذاری خطرپذیر چنین هزینه‌ای مطرح نیست.
- با توجه به گسترش شبکه شرکت به واسطه تأمین مالی جمعی، نام شرکت در میان عموم مردم شنیده می‌شود. از سوی دیگر، در سرمایه‌گذاری خطرپذیر شهرت و اعتبار سرمایه‌گذار می‌تواند به شهرت شرکت در رسانه‌ها و جذب منابع مالی از سایر سرمایه‌گذاران بزرگ منجر شود.
- در فرایند تأمین مالی جمعی مذاکره بین مشارکت‌کنندگان و بنیان‌گذاران، مانند فرایند خرید آنلاین است. اطلاعات در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد و افراد پس از بررسی این اطلاعات تصمیم به مشارکت در تأمین مالی با شرایط صاحب طرح (و نه سرمایه‌گذار) می‌گیرند. اما سرمایه‌گذاران خطرپذیر معمولاً دست بالا را دارند، ارزش‌گذاری شرکت با شرایط مدنظر آن‌ها انجام می‌شود و ممکن است مذاکره دو طرف به واگذاری سهام بیشتر در ازای سرمایه کمتر منجر شود.
صندوق نوآوری و شکوفایی و تأمین مالی جمعی
تأمين مالي جمعی در ايران در آغاز راه است و اولین سکوهای تأمین مالی جمعی کشور در سال ۱۳۹۳ شکل گرفته‌اند. ازجمله این سکوها می‌توان به دونیت، فاندوران، حامی‌جو، راتا، همرس و حامیانه اشاره کرد.
صندوق نوآوري و شكوفايي، به عنوان مهم‌ترين نهاد تأمين مالي توسعه فناوري کشور، همواره در تلاش براي توسعه ابزارهای متنوع تأمين مالي متناسب با نیاز و ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و نیز توسعه آگاهي و فرهنگ جامعه در زمینه روش‌هاي مختلف تأمين مالي توسعه فناوري بوده است. ازاین‌رو، ضمن کمک به ترویج مباني مرتبط با تأمين مالي جمعی در سطح جامعه با حمایت از برگزاری دوره‌های آموزشی و انتشار محتوای مرتبط، درصدد فراهم‌سازی زمينه مساعد براي جلب همکاري و مشارکت عموم مردم جامعه در تأمين مالي جمعي بوده است. در این راستا صندوق علاوه بر اجرای طرح بیمه سرمایه‌گذاری، مسابقه «کارویا» را با هدف جذب و هدايت سرمايه‌هاي مردمي به سمت طرح‌های نوآورانه و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان طراحی و برگزار کرده است. شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآفرین در قالب این مسابقه، طرح‌های نوآورانه خود را ارائه می‌کنند و افراد علاقه‌مند می‌توانند در تأمین منابع مالی این طرح‌ها مشارکت کنند. با توجه به برخورداری این طرح‌ها از بیمه سرمایه‌گذاری صندوق، مشارکت‌کنندگان در تأمین مالی جمعی طرح‌ها تنها در «سود» پروژه‌ها شریک خواهند شد و در صورت شکست احتمالی طرح، صندوق منابع مالی سرمایه‌گذاران را به آن‌ها بازخواهد گرداند.
اميد است با توسعه زیرساخت‌های قانونی، فرهنگی و فناورنه از يک‌سو و جلب مشارکت و همکاري عموم مردم جامعه از سوي ديگر، زمينه براي نقش‌آفرینی عموم مردم در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان فراهم شود.