رتبه آخر ایران در زیرشاخص «تعرفه‌های تجاری»
همان‌طور که در مقاله «شاخص جهانی رقابت‌پذیری ۲۰۱۸» بیان شد، مجمع جهانی اقتصاد، به تازگی گزارش شاخص جهانی رقابت‌پذیری ۲۰۱۸ را منتشر کرده است.
این شاخص، مجموعهای از نهادها، سیاست‌ها و عوامل است که سطح بهره‌وری کشورها را مشخص می‌کند. شاخص جهانی رقابت‌پذیری ۲۰۱۸ (GCI 4.0) رقابت‌پذیری کشورها را می‌سنجد و به سیاست‌گذاران در تدوین راهبردهای اقتصادی خود در عصر انقلاب صنعتی چهارم (۴IR) کمک می‌کند.
در گزارش سال ۲۰۱۸، روش‌شناسی محاسبه شاخص نسبت به سال‌های قبل تغییر یافته است و متناسب با انقلاب صنعتی چهارم تنظیم شده است. تمرکز اصلی این چارچوب روی عواملی است که اهمیت آن‌ها همزمان با ظهور انقلاب صنعتی چهارم افزایش می‌یابد: سرمایه انسانی، چابکی، تابآوری و نوآوری. در روش‌شناسی جدید «GCI 4.0»، تعداد ۱۲ رکن (پیشران بهره‌وری) در ۴ شاخص اصلی در نظر گرفته شده است و برای سنجش این ۱۲ رکن از ۹۸ زیرشاخص استفاده شده است.
امتیاز ایران در ارکان «بازار محصول»، «ثبات اقتصاد کلان» و «بازار کار» بیشترین اختلاف را با میانگین خاورمیانه و آفریقای شمالی دارد. ایران همچنین در رکن «بازار کار» و «ثبات اقتصاد کلان» بیشترین اختلاف را با میانگین گروه دارای درآمد متوسط به بالا دارد. امتیاز ایران در رکن «اندازه بازار» بیشتر از میانگین خاورمیانه و آفریقای شمالی است و در رکن «پذیرش ICT» نیز شاهد بیشترین رشد ایران نسبت به نسخه قبلی شاخص جهانی رقابت‌پذیری هستیم.
در ادامه وضعیت ایران در زیرشاخص‌های مختلف، دقیق‌تر بررسی شده است.
- محیط توانمندساز
شاخص «محیط توانمندساز»، دربردارنده ۴ رکن است. رکن «نهادها»، با ۲۰ زیرشاخص سنجیده می‌شود و ایران بدترین جایگاه را در زیرشاخص‌های «حاکمیت سهامداران» (رتبه ۱۳۶)، «شفافیت بودجه» و «آزادی رسانه‌ها» (رتبه ۱۳۴)، «قدرت استانداردهای ممیزی و گزارشدهی» (رتبه ۱۲۷)، «حفاظت از مالکیت فکری» (رتبه ۱۲۶) و «تنظیم مقررات تضاد منافع» (رتبه ۱۲۱) دارد.
در رکن «زیرساخت»، ۱۲ زیرشاخص در نظر گرفته شده است و ایران در همه آن‌ها به‌جز یک زیرشاخص، رتبه زیر ۸۰ دارد. بدترین رتبه ایران در زیرشاخص‌های زیرساخت، مربوط به کارایی خدمات حملونقل هوایی است (رتبه ۱۲۱). این در حالی است که کشور آسیایی سنگاپور در زیرشاخص «کارایی خدمات حملونقل هوایی» در جایگاه اول قرار گرفته است.
رکن «پذیرش ICT» با ۵ زیرشاخص سنجیده می‌شود. بهترین رتبه ایران در این زیرشاخص‌ها، مربوط به «اشتراک اینترنت ثابت» (رتبه ۶۷) و بدترین رتبه مربوط به «اشتراک اینترنت مبتنی بر فیبر» است (رتبه ۱۱۴). در زیرشاخص «اشتراک موبایل باند پهن»، امارات متحده عربی در جایگاه اول قرار گرفته است، درحالی که ایران در این زیرشاخص رتبه‌ای بهتر از ۷۱ کسب نکرده است.
رکن «ثبات اقتصاد کلان»، با در نظر گرفتن ۲ زیرشاخص ارزیابی شده است. در زیرشاخص «درصد تغییر تورم سالیانه» ایران رتبه ۱۲۲ را دارد و این در حالی است که ۷۴ کشور از میان ۱۴۰ کشور بررسیشده رتبه ۱ را در این زیرشاخص داشتهاند.
- سرمایه انسانی
شاخص «سرمایه انسانی» با ۲ رکن «سلامت» و «مهارت‌ها» سنجیده می‌شود. «سلامت» با زیرشاخص «امید به زندگی سالم» سنجیده می‌شود و جایگاه ایران در این زیرشاخص ۸۳ است.
رکن «مهارت‌ها» با ۹ زیرشاخص سنجیده می‌شود و بدترین رتبه ایران مربوط به زیرشاخص‌های «میزان آموزش کارکنان» (رتبه ۱۲۱)، «مهارت‌های دانش‌آموختگان دانشگاهی» (رتبه ۱۱۳) و «تفکر نقادانه در آموزش» (رتبه ۱۰۲) است. با وجود اینکه ایران از نظر تعداد دانش‌آموختگان دانشگاهی در رشتههای علوم و مهندسی در رتبههای زیر ۵ جای دارد، از نظر «مهارت‌های دانش‌آموختگان دانشگاهی» و «تفکر نقادانه در آموزش» جایگاه مناسبی ندارد و ایران امر نشاندهنده ضرورت بازبینی و بهبود اساسی در نظام آموزش عالی، سرفصل‌ها و شیوه‌های آموزشی کشور است.
- بازارها
شاخص «بازارها» دربردارنده ۴ رکن است. رکن «بازار محصول» با ۸ زیرشاخص سنجیده می‌شود. در کمال تأسف ایران در زیرشاخص «تعرفه‌های تجاری» در رتبه آخر در میان ۱۴۰ کشور قرار گرفته است. وضعیت نامناسب تعرفه‌های تجاری، تأثیر منفی بر صادرات و واردات و ایفای نقش اثربخش کشور در تجارت جهانی دارد. در زیرشاخص «رقابت در خدمات» نیز وضعیت کشور چندان مناسب نیست و ایران در جایگاه ۱۲۴ قرار گرفته است. این در حالی است که هنگکنگ در هر دو زیرشاخص مذکور در جایگاه اول جهان قرار گرفته است. وضعیت ایران از نظر «نفوذ موانع غیرتعرفه‌ای» و «اثر مخرب مالیات و یارانه‌ها بر رقابت» نیز نامناسب است و در این زیرشاخص‌ها به ترتیب در جایگاه ۱۱۷ و ۱۰۸ قرار دارد. در این دو زیرشاخص، سنگاپور به رتبه اول جهان دست یافته است.
رکن «بازار کار» با ۱۲ زیرشاخص سنجیده می‌شود و ایران بدترین جایگاه را در این رکن داشته است. رتبه ایران در زیرشاخص «نسبت مشارکت زنان در نیروی کار» برابر با ۱۳۶، در زیرشاخص‌های «سهولت جذب نیروی کار خارجی» و «تکیه بر مدیریت حرفه‌ای» برابر با ۱۲۹، در زیرشاخص «همکاری در روابط کارگر ـ کارفرما» برابر با ۱۲۳ و در زیرشاخص «انعطافپذیری تعیین حقوق و دستمزد» برابر با ۱۲۰ است. رتبه ایران در همه زیرشاخص‌های این رکن، بیشتر از ۸۸ است و تنها در ۳ زیرشاخص رتبه زیر ۱۰۰ دارد.
برای سنجش رکن «نظام مالی» از ۹ زیرشاخص استفاده شده است. جایگاه کشور در زیرشاخص «سلامت بانکها» برابر با ۱۳۱، در «تأمین مالی بنگاههای کوچک و متوسط» برابر با ۱۲۷، در «شکاف اعتباری» برابر با ۱۱۵ و در «دسترسی به سرمایه خطرپذیر» برابر با ۱۱۱ است.
رکن «اندازه بازار» با ۲ زیرشاخص سنجیده می‌شود و بهترین رتبه ایران مربوط به این رکن است (رتبه ۱۹). در زیرشاخص «تولید ناخالص داخلی» ایران در جایگاه ۱۸ قرار گرفته است و از نظر «نسبت واردات به تولید ناخالص داخلی» در جایگاه ۱۳۷٫ قرار دادن این شاخص در کنار شاخص «بازار محصول»، فرصت از دست رفته کشور به‌واسطه موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای تجارت را بیش از پیش آشکار می‌کند.
- زیست‌بوم نوآوری
شاخص «زیست‌بوم نوآوری» دربردارنده ۲ رکن است. رکن «پویایی کسب‌وکار» با ۸ زیرشاخص سنجیده می‌شود. رتبه ایران در زیرشاخص «تمایل به تفویض اختیار» برابر با ۱۳۰، در «نگرش نسبت به پذیرش ریسک کارآفرینانه» برابر با ۱۲۶، در «نرخ بازیابی در ورشکستگی» برابر با ۱۲۳ و در «چارچوب رگولاتوری ورشکستگی» برابر با ۱۲۱ است. بهترین رتبه ایران در این رکن مربوط به زیرشاخص «هزینه شروع کسب‌وکار» است و کشور در این زیرشاخص جایگاه ۳۳ را به خود اختصاص داده است.
رکن «قابلیت نوآوری» با ۱۰ زیرشاخص سنجیده می‌شود. جایگاه کشور در زیرشاخص‌های «تنوع نیروی کار»، «همکاری ذی‌نفعان مختلف» و «درخواست ثبت پتنت» به ترتیب برابر با ۱۲۵، ۱۱۴ و ۱۰۰ است. بهترین رتبه ایران در این رکن مربوط به زیرشاخص «کیفیت مؤسسات پژوهشی» و برابر با ۱۶ است. در زیرشاخص «انتشارات علمی (شاخص H)» نیز کشور در جایگاه ۴۲ قرار گرفته است.
جمع‌بندی
مجع جهانی اقتصاد، در گزارش شاخص جهانی رقابت‌پذیری ۲۰۱۸، از چارچوبی جدید برای رتبهبندی کشورها استفاده کرده است که تمرکز اصلی آن روی عوامل مهم در دوران انقلاب صنعتی چهارم است، عواملی شامل سرمایه انسانی، چابکی، تابآوری و نوآوری.
در این گزارش از ۹۸ زیرشاخص در قالب ۱۲ رکن در ۴ دسته برای رتبهبندی کشورها استفاده شده است.
وضعیت ایران در زیرشاخص‌های مربوط به شاخص «محیط توانمندساز» وضعیت چندان مناسبی نیست. بیشترین مشکلات در نهادها و زیرساخت اقتصاد کلان کشور مشاهده می‌شود. کنترل تورم، ارتقای شفافیت بودجه و بهبود حفاظت از مالکیت فکری در کشور میتواند به ارتقای وضعیت در این بعد کمک کند.
در شاخص «سرمایه انسانی» با وجود اینکه ایران از نظر تعداد دانش‌آموختگان دانشگاهی در رشتههای علوم و مهندسی در رتبههای زیر ۵ جای دارد، از نظر «مهارت‌های دانش‌آموختگان دانشگاهی» و «تفکر نقادانه در آموزش» جایگاه مناسبی ندارد و این امر نشاندهنده ضرورت بازبینی و بهبود نظام آموزش عالی، سرفصل‌ها و شیوه‌های آموزشی کشور است.
در شاخص «بازارها»، بهترین رتبه ایران مربوط به رکن «اندازه بازار» است، اما کشور در «بازار محصول» و «بازار کار» بدترین رتبه را دارد. وضعیت نامناسب تعرفه‌های تجاری (جایگاه آخر ایران در میان ۱۴۰ کشور)، موانع غیرتعرفه‌ای، آثار مخرب مالیات و یارانه‌ها، دشواری جذب نیروی کار خارجی و نبود مدیریت حرفه‌ای در کشور باعث شده است ایران نتواند از مزیت اندازه بازار بزرگ خود به خوبی بهره‌برداری کند.
در شاخص «زیست‌بوم نوآوری» با وجود اینکه ایران از نظر «هزینه شروع کسب‌وکار» جایگاه مناسبی دارد، نبود چارچوب‌ها و نگرش‌های مناسب در کارآفرینی و مدیریت کسب‌وکارها باعث شده است کشور در رکن پویایی کسب‌وکار رتبه‌ای بهتر از ۱۱۹ به دست نیاورد. در رکن قابلیت نوآوری نیز زیرشاخص‌های مربوط به بخش پژوهش شامل «کیفیت مؤسسات پژوهشی» و «انتشارات علمی (شاخص H)» وضعیت مناسبی دارد، اما در زیرشاخص‌های مرتبط با نوآوری و توسعه فناوری وضعیت مطلوب نیست. قرار گرفتن این زیرشاخص‌ها در کنار زیرشاخص‌های سرمایه انسانی و بازار نشان می‌دهد با توجه به تمرکز و تأکید چندین ساله کشور روی فعالیت‌های پژوهشی و انتشار مقاله‌ها و دستیابی به جایگاه نسبتاً مطلوب در این حوزهها، به نظر میرسد اکنون زمان مناسب برای حرکت دانشگاه‌ها به سمت دانشگاه‌های کارآفرین، تربیت و توسعه نیروی انسانی ماهر و توانمند برای حل مسائل واقعی جامعه فرا رسیده است.