شیوع ویروس کرونا در روزهای پایانی سال ۲۰۱۹، جنبه‌های مختلف زندگی فردی و کاری افراد سراسر جهان را تحت تأثیر قرار داده است. حوزه علم، فناوری و نوآوری، یکی از حوزه‌هایی است که تأثیر و تأثر این ویروس در آن شایان توجه بوده است. بر اساس گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) با عنوان «علم، فناوری و نوآوری در دوره کووید ۱۹»، تأثیر کرونا بر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی در سال ۲۰۲۰، شامل دسترسی محدود به زیرساخت و ابزارها، کاهش بهره‌وری نیروی کار، انحراف فعالیت‌های پژوهشی به سمت موضوعات مرتبط با کووید ۱۹، محدودیت جابه‌جایی پژوهشگران و ایجاد اختلال در آموزش سرمایه انسانی بوده است.
۱) کاهش بهره‌وری و دسترسی محدود به زیرساخت پژوهشی
فعالیت‌های پژوهشی و نوآوری‌هایی که مستلزم دسترسی فیزیکی به آزمایشگاه‌ها و سایر زیرساخت‌های پژوهشی و نیز کار میدانی یا آزمایش‌های بالینی است، به واسطه قرنطینه و تعطیلی‌های ناشی از شیوع ویروس کرونا، به شدت مختل شد؛ به جز فعالیت‌هایی که به صورت مستقیم بر مواجهه با کووید ۱۹ تأثیر داشت. بررسی ۳۰۰۰ پژوهشگر در حوزه‌های مختلف پژوهشی حاکی از آن است که تقریباً نیمی از پژوهشگران در فاز اول قرنطینه جهانی، فعالیت‌های حضوری را با تمرکز روی تحلیل، نگارش و انتشار مقاله‌ها و برنامه‌ریزی برای پژوهش‌های آتی جایگزین کرده‌اند.
از سوی دیگر، دسترسی محدود به زیرساخت پژوهشی باعث شد دریافت‌کنندگان وام‌ها و کمک‌هزینه‌های تحقیق و توسعه نتوانند در موعد مقرر به نتایج مدنظر دست یابند و در نتیجه نهادهای تأمین مالی پژوهش، با تغییر در برنامه‌های خود مدت زمان بیشتری را برای اجرای پروژه‌ها در نظر گرفتند. دانشجویان سال آخر دوره دکترای دانشگاه‌ها نیز به دلیل تعطیلی دانشگاه‌ها و محدودیت دسترسی به زیرساخت‌های پژوهشی با مشکلاتی در انجام فعالیت‌های پژوهشی خود مواجه شدند.
فعالیت‌های پژوهشی که امکان انجام آن‌ها به صورت دورکاری وجود دارد (مانند تحلیل داده‌ها و نگارش مقاله‌ها) نیز به دلیل کاهش تمرکز پژوهشگران به واسطه انجام فعالیت‌ها در محیط خانواده و نیز از دست دادن فرصت‌های خلاقیت و نوآوری ناشی از تعامل رو در رو، با کاهش بهره‌وری مواجه شد.
۲) انحراف فعالیت‌های پژوهشی به سمت موضوعات مرتبط با کووید ۱۹
جنبه پنهان فعالیت‌های پژوهشی گسترده برای نبرد با ویروس، خطر انحراف این پژوهش‌ها از موضوعات غیر از کرونا (چه در حوزه پزشکی و چه در سایر حوزه‌های علمی) است. این تغییر مسیر پژوهش‌ها که پیشران آن تأمین مالی اختصاصی و گسترده برای پژوهش‌های مرتبط با کرونا است، به معنای کاهش سرمایه‌گذاری روی سایر موضوعات است. البته این انحراف مسیر پژوهش‌ها تا حدودی هم به دلیل بسته شدن مراکز پژوهشی و تعلیق فعالیت‌های آزمایشی سایر حوزه‌ها در ماه‌های ابتدایی قرنطینه است. با بسته شدن این آزمایشگاه‌ها، دانشمندان و نهادهای پژوهشی، زمان و تخصص خود را به مبارزه با کرونا تخصیص دادند و تجهیزات و امکانات خود را در راستای مبارزه با این ویروس جهت‌دهی کردند.
۳) محدودیت جابه‌جایی پژوهشگران و دانشجویان
محدودیت شدید جابه‌جایی پژوهشگران به واسطه قرنطینه، ملاقات با پژوهشگران و جابه‌جایی نیروی انسانی حوزه علم، فناوری و نوآوری را مختل کرد. در سال ۲۰۲۰، بسیاری از رویدادها و کنفرانس‌های علمی به تعویق افتاد یا لغو شد یا به صورت مجازی برگزار شد. اگرچه رویدادهای مجازی امکان حضور تعداد بیشتری از افراد از نقاط مختلف جهان را با هزینه کمتر فراهم می‌کند، نمی‌تواند جایگزین کاملی برای رویدادهای حضوری باشد. رویدادهای حضوری معمولاً خاستگاه همکاری و ارتباطات بلندمدت و نیز فرصتی برای شبکه‌سازی و کاریابی است.
به واسطه کرونا، بسیاری از برنامه‌های فرصت مطالعاتی در کشور خارجی و تبادل نیروی پژوهشی نیز مختل شد و دانشجویان بین‌المللی با مشکلات گسترده ناشی از قرنطینه و تعطیلی دانشگاه‌ها مواجه شدند.
۴) گذار سریع به آموزش برخط و چالش‌های مالی
با تعطیلی دانشگاه‌ها به واسطه شیوع کرونا، این نهادها مجبور شدند به سرعت ابزارهای آموزش برخط را به کار بگیرند که به ویژه برای دانشگاه‌هایی که پیش از این از ابزارهای آموزش برخط استفاده نمی‌کردند، اقدامی پرهزینه و دشوار بوده است. این امر باعث شده است فعالیت استادان دانشگاه از پژوهش به سمت آموزش، آماده‌سازی محتوای مناسب و کسب مهارت‌های لازم برای آموزش برخط منحرف شود. بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، کارگروه‌های تخصصی را برای طراحی و اجرای اقدامات مناسب در راستای کاهش آثار منفی کرونا بر دانشجویان و پژوهشگران ایجاد کرده‌اند.
در بسیاری از کشورها، دانشگاه‌ها به سمت برنامه‌های کاملاً مجازی یا ترکیبی حرکت کرده‌اند. اثر بلندمدت این اقدامات بستگی به میزان دسترسی افراد به زیرساخت‌های اینترنتی و نیز کیفیت آموزش برخط برای پرورش پژوهشگران و نوآوران آینده کشورها بستگی دارد. ممکن است دانش‌آموزان و دانشجویانی که به زیرساخت اینترنتی مناسب دسترسی ندارند، از آموزش عالی باز بمانند. ازاین‌رو، بسیاری از دانشگاه‌ها و مدارس، اقداماتی را برای تأمین رایانه و پشتیبانی از دانش‌آموزان و دانشجویان مناطق کمتر برخوردار طراحی و اجرا کرده‌اند.
از سوی دیگر، به واسطه عدم قطعیت در دریافت شهریه آموزشی از دانشجویان و نیز جذب منابع مالی از دولت و صنعت و تأمین مالی پژوهشی (قراردادهای پژوهشی و کمک‌هزینه‌های تحقیق و توسعه) دانشگاه‌ها در سال ۲۰۲۰ با چالش‌های مالی نیز مواجه شده‌اند. دانشگاه‌های ایالات متحده، تأثیر مالی این همه‌گیری تا پایان سپتامبر ۲۰۲۰ را ۱۲۰ میلیارد دلار برآورد کرده‌اند. مجوز جذب دانشجویان بین‌المللی در کانادا تا اکتبر ۲۰۲۰ نسبت به سال قبل ۵۸ درصد کاهش یافته است که نشان‌دهنده کاهش ۷٫۵ درصدی درآمد دانشگاه‌ها است.
منبع:
OECD, 2021, “SCIENCE, TECHNOLOGY AND INNOVATION IN THE TIME OF COVID-19”, OECD Science, Technology and Industry Policy Papers, February 2021, No. 99