سازمان جهانی مالکیت فکری، ۲۶ آوریل، روز تأسیس این سازمان، را «روز جهانی مالکیت فکری» نامیده است و هر سال با توجه به مهم‌ترین موضوعات مطرح جهانی، مضمونی را برای این روز انتخاب می‌کند. مضمون روز جهانی مالکیت فکری سال ۲۰۲۴ «مالکیت فکری و اهداف توسعه پایدار: ایجاد آینده مشترک با نوآوری و خلاقیت» در نظر گرفته شده است.
در سال ۲۰۱۵، کشورهای سراسر جهان در قالب نقشه راهی واحد، متعهد شدند تا سال ۲۰۳۰، تحقق ۱۷ هدف توسعه پایدار (SDG) برای آینده بهتر از نظر شرایط جوی، فقر، آموزش و … را دنبال کنند. اما تاکنون تنها ۱۵ درصد پیشرفت در تحقق این اهداف حاصل شده است. در طول تاریخ، نبوغ، ایده‌ها و نوآوری‌های بشر، امکان مواجهه و غلبه بر چالش‌ها را فراهم کرده است. ازاین‌رو، تقویت قدرت مالکیت فکری به‌عنوان کاتالیزگر خلاقیت و نوآوری در راستای دستیابی به اهداف توسعه پایدار، اهمیت می‌یابد. سازمان جهانی مالکیت فکری ضمن نام‌گذاری روز جهانی مالکیت فکری ۲۰۲۴ متناسب با این هدف، گزارشی با عنوان «نگاشت نوآوری‌ها؛ ثبت اختراع‌ها و اهداف توسعه پایدار» را برای تحلیل ثبت اختراع در حوزه‌های مرتبط با SDGها منتشر کرده است که می‌تواند راهنمای سیاست‌گذاران، مخترعان، کارآفرینان و نوآوران در جهت‌دهی سیاست‌ها، برنامه‌ها و پژوهش‌های‌شان به‌منظور کمک به تحقق اهداف توسعه پایدار باشد. در ادامه خلاصه‌ای از یافته‌های این گزارش ارائه می‌شود.
در این گزارش ۱۰۰ رسته فناوری مجزای مرتبط با SDGها شناسایی شده است که حوزه‌هایی شامل کشاورزی، تجهیزات پزشکی، انرژی تجدیدپذیر و حمل‌ونقل را پوشش می‌دهد. تقریباً یک‌سوم اختراع‌های هم‌خانواده فعال در سراسر جهان (۳۱٫۴ درصد) مربوط به SDGها است. روند ثبت اختراع در برخی اهداف توسعه پایدار، مانند SDG 9 (صنعت، نوآوری و زیرساخت) و SDG 13 (اقدام برای اقلیم) نشان‌دهنده فعالیت‌های نوآورانه فراوان در این حوزه‌ها است. اما در حوزه‌های خاص SDGها که تمرکز آن‌ها عمدتاً روی جنبه‌های اجتماعی‌ـ‌اقتصادی است، ثبت اختراع بسیار محدود بوده است. بیشترین تعداد اختراع‌ها مربوط به SDG 9 (صنعت، نوآوری و زیرساخت) است که دورنمای متنوع فناوری در این حوزه را نشان می‌دهد. روندها همچنین نشان‌دهنده رشد روبه‌افزایش ثبت اختراع در SDG 13 (اقدام برای اقلیم) و SDG 7 (انرژی پاک و مقرون‌به‌صرفه) است که حاکی از افزایش تمرکز روی جایگزین‌های پاک‌تر برای سوخت‌های فسیلی است (شکل ۱).
شکل ۱٫ تعداد اختراع‌های هم‌خانواده فعال مرتبط با هر هدف توسعه پایدار
اختراع‌هایی در ۱۳ حوزه از ۱۷ هدف توسعه پایدار ثبت شده است و هدف ۹ (صنعت، نوآوری و زیرساخت) بیشترین اختراع را دارد.
سهم اختراع‌های مرتبط با SDG 9 (صنعت، نوآوری و زیرساخت)، طی دوره ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ از ۱۰ درصد به ۲۰ درصد رسیده است. این حوزه دربردارنده مواد و روش‌های پیشرفته تولیدی است که پتانسیل ایجاد انقلاب در بخش‌های مختلف را دارند و در نتیجه پیشران نوآوری‌ها و ثبت اختراع گسترده هستند. در دو هدف SDG 13 (اقدام برای اقلیم) با تمرکز بر کاهش گازهای گلخانه‌ای و SDG 7 (انرژی پاک و مقرون‌به‌صرفه) با تمرکز بر انرژی تجدیدپذیر، شاهد روند صعودی‌تر نسبت به دیگر اهداف هستیم. این امر نشان‌دهنده آگاهی فزاینده از سوخت‌های جایگزینِ پاک‌تر در میان مصرف‌کنندگان است.
ماتریس بلوغ نوآوری و اهداف توسعه پایدار
در بخش دیگری از گزارش، بلوغ فناورانه در هر SDG با استفاده از «ماتریس بلوغ نوآوری» ارزیابی شده است. در این ماتریس، تازگی و شدت نوآوری اختراع‌های هم‌خانواده در هر SDG بررسی می‌شود (شکل ۲). در این ماتریس که اختراع‌های ثبت‌شده در بازه ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ را پوشش می‌دهد، SDG 9 (صنعت، نوآوری و زیرساخت)، SDG 13 (اقدام برای اقلیم)، SDG 7 (انرژی پاک و مقرون‌به‌صرفه) و SDG 12 (تولید و مصرف مسئولانه) به‌عنوان «موضوعات داغ روز» شناسایی شده است؛ یعنی تعداد زیادی اختراع در این حوزه‌ها ثبت شده است و در سال‌های اخیر نیز رشدی قوی داشته است. در برابر، تعداد اختراع‌های هم‌خانواده مربوط به SDG 1 (نبود فقر)، SDG 4 (آموزش باکیفیت)، SDG 6 (آب سالم و تأسیسات بهداشتی)، SDG 14 (زندگی زیر آب) و SDG 15 (زندگی روی زمین) کمتر است، اما فعالیت‌های اخیر ثبت اختراع در این حوزه‌ها روبه‌افزایش بوده است که نشان‌دهنده افزایش توجه به این اهداف توسعه پایدار است.
شکل ۲٫ ماتریس بلوغ نوآوری برای اختراع‌های هم‌خانواده مرتبط با هر هدف توسعه پایدار، ۲۰۰۰ـ۲۰۲۳
تحلیل همسویی و هم‌پوشانی فناوری‌ها و اهداف توسعه پایدار
در این گزارش، با استفاده از دسته‌بندی فناوری در نظام «طبقه‌بندی بین‌المللی اختراع (IPC)» تطبیق فناوری با اهداف توسعه پایدار نیز تحلیل شده است. سازمان جهانی مالکیت فکری فناوری‌ها را در ۳۵ حوزه تقسیم‌بندی کرده است که در سطح کلان به ۵ بخش تقسیم می‌شود: مهندسی برق، ابزارها، شیمی، مهندسی مکانیک و دیگر حوزه‌ها. حوزه «شیمی» سهم غالب را در اختراع‌های مرتبط با SDGها دارد که دربردارنده داروها و نوآوری‌هایی است که فرایندهای حیاتی حوزه‌هایی مانند کاهش گازهای گلخانه‌ای را ارتقا می‌دهد. مهندسی مکانیک و ابزارها، شامل تجهیزات پزشکی نیز روندی مشابه دارد. مهندسی برق و دیگر حوزه‌ها، روندی صعودی دارد، اگرچه در سال ۲۰۰۰ سهم کمتری نسبت به بقیه حوزه‌ها داشته است. همچنین، مهندسی برق در سال‌های اخیر با سرعت بیشتری نسبت به بقیه حوزه‌ها رشد داشته است (شکل ۳).
شکل ۳٫ تعداد اختراع‌های هم‌خانواده فعال مرتبط با اهداف توسعه پایدار در بخش‌های فناوری سطح کلان واپیو، ۲۰۰۰ـ۲۰۲۳
تحلیل عمیق‌تر برای تطبیق فناوری، نشان‌دهنده همسویی و همبستگی بین بخش‌های فناوری خاص با SDGها است. برای مثال، ۱۲٫۳ درصد از اختراع‌های بخش «ابزارها» مرتبط با SDG 3 (سلامت مطلوب و رفاه) است. ابزارها، شامل تجهیزات پزشکی است، بنابراین، هم‌پوشانی بین این بخش و SDG 3 طبیعی است. بخش «شیمی» نیز شامل «داروها» است و همسویی خوبی با SDG 2 (به صفر رساندن گرسنگی) و SDG 3 دارد. همچنین، فناوری محیط‌زیستی همسویی فراوانی با SDG 6 (آب سالم و تأسیسات بهداشتی) و SDG 12 (تولید و مصرف مسئولانه) دارد.
روند ثبت اختراع در حوزه اهداف توسعه پایدار
۳۱٫۴ درصد اختراع‌های هم‌خانواده در سراسر جهان در ارتباط با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل است و محبوب‌ترین مسیر برای ثبت اختراع‌های مرتبط با SDGها، مسیر PCT است؛ ۳۵٫۴ درصد اختراع‌های فعال PCT مربوط به SDGها است. به‌طور مشابه، اختراع‌های اروپایی ثبت‌شده ازطریق اداره ثبت اختراع اروپا (EPO) مسیر محبوب برای اختراع‌های مرتبط با SDGها است؛ ۴۲٫۴ درصد از اختراع‌های فعال اروپایی مرتبط با SDGها است. درحالی که در کره ۳۴٫۳ درصد، در چین ۳۳٫۷ درصد، در ایالات متحده آمریکا ۳۲٫۸ درصد و در ژاپن ۲۵٫۹ درصد است. به نظر می‌رسد مسیر اولویت‌دار برای اختراع‌های مرتبط با SDGها، مسیرهای بین‌المللی و منطقه‌ای است، نه ملی.
تحلیل متقاضیان ثبت اختراع مرتبط با اهداف توسعه پایدار
بررسی صاحبان اختراع‌های مرتبط با SDGها در ایالات متحده، اروپا، چین، ژاپن و کره (که بیشترین تعداد مخترعان را دارند) حاکی از آن است که شرکت‌های جنرال الکتریک، فورد، کوالکام، آرتی‌ایکس، جانسون اند جانسون و جنرال موتورز در ایالات متحده؛ بوش، گروه فولکس واگن و زیمنس در اروپا؛ هواوی، بی‌‌اوای، آکادمی علوم چین و تی‌سی‌ال در چین؛ تویوتا موتور، پاناسونیک و هوندا موتور در ژاپن؛ و سامسونگ، هیوندای موتور، صنایع شیمیایی ال‌جی، ال‌جی الکترونیک و کیا در کره بیشترین تعداد ثبت اختراع مرتبط با SDGها را در سال ۲۰۲۳ داشته‌اند. روند ثبت اختراع‌های مرتبط در این شرکت‌ها نیز طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ تقریباً همواره صعودی بوده است. برخی شرکت‌ها مانند سامسونگ، تویوتا موتور و هواوی بسیار فراتر از دیگر شرکت‌ها عمل کرده‌اند و رشد ثبت اختراع‌های مرتبط در آن‌ها تصاعدی بوده است.
در میان دانشگاه‌ها نیز، دانشگاه کالیفرنیا طی دو دهه گذشته، جایگاهی شایان توجه در ثبت اختراع مرتبط با SDGها داشته است. البته در سال‌های اخیر، آکادمی علوم چین، گوی سبقت را ربوده است و تغییری عظیم در روندهای نوآوری جهانی ایجاد کرده است. کمیسیون انرژی‌های جایگزین و انرژی اتمی فرانسه (CEA) و مرکز ملی پژوهش‌های علمی (CNRS) این کشور نیز همواره جزء برترین‌های فهرست بوده‌اند. کره نیز ازطریق مؤسسه پژوهشی الکترونیک و مخابرات (ETRI) خود قدرت‌نمایی کرده است و فرانهوفر آلمان نیز نقشی شایان توجه در ثبت اختراع‌های مرتبط با SDGها داشته است.
جمع‌بندی
بررسی هم‌پوشانی و همسویی فناوری‌هایی که ثبت اختراع در آن‌ها انجام می‌شود، با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد، نقش مالکیت فکری در برنامه‌های توسعه پایدار جهانی را آشکار می‌سازد. داده‌های ثبت اختراع، شاخصی مناسب برای بررسی روند اختراع‌ها و برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری مناسب در راستای دستیابی به اهداف توسعه پایدار ارائه می‌کند. بررسی روند ثبت اختراع طی دو دهه گذشته نشان می‌دهد بیشترین ثبت اختراع‌ها مرتبط با SDG 9 و SDG 13 بوده است و ثبت اختراع در حوزه‌های مرتبط با SDGها روندی روبه‌رشد داشته است، به‌ویژه در حوزه انرژی تجدیدپذیر و کاهش آلاینده‌ها.
بینش حاصل از این گزارش، با کمک به شناسایی خلأها و کاستی‌های موجود در نوآوری‌های مرتبط با SDGها، مسیر سیاست‌گذاری و تدوین برنامه‌های حمایتی در حوزه مالکیت فکری و نیز جهت‌دهی فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها و شرکت‌های بزرگ صنعتی را تسهیل می‌کند. برای مثال، نهادهای حمایتی کشور می‌توانند سقف حمایت‌های ثبت اختراع بین‌المللی کشور در حوزه‌های مرتبط با SDGها را افزایش دهند؛ به‌منظور آگاه‌سازی پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور، گزارش‌های تحلیلی از اختراع‌های مرتبط منتشر کنند؛ یا سازوکارهایی برای حمایت از شکل‌گیری همکاری‌های فناورانه بین‌المللی با صاحبان اختراع‌های برتر در حوزه‌های مرتبط با SDGها طراحی و اجرا کنند. شرکت‌ها و دانشگاه‌ها نیز می‌توانند با شناسایی پژوهشگران برتر بین‌المللی در حوزه‌های مرتبط با SDGها، پروژه‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویی مشترکی را تعریف و اجرا کنند که خروجی آن‌ها قابلیت ثبت اختراع و تجاری‌سازی داشته باشد.
برای مطالعه گزارش کامل اینجا کلیک کنید.
برای عضویت در کانال تلگرام اندیشکده، اینجا کلیک کنید.