شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۳؛ ایران کشوری با سریع‌ترین صعود در رده‌بندی شاخص جهانی نوآوری طی یک دهه
شانزدهمین گزارش شاخص جهانی نوآوری(GII 2023)، با عنوان «نوآوری در مواجهه با عدم قطعیت» در تاریخ ۲۷ سپتامبر (۵ مهر) منتشر شد. بر اساس این گزارش، سوئیس، سوئد، ایالات متحده آمریکا، انگلستان و سنگاپور نوآورترین اقتصادهای جهان در سال ۲۰۲۳ هستند و گروهی از اقتصادهای دارای درآمد متوسط به‌عنوان «سریع‌ترین صعودکنندگان» در رده‌بندی طی یک دهه گذشته شناسایی شده‌اند.
در گزارش ۲۰۲۳، از ۸۰ شاخص برای ردیابی روندهای نوآوری جهانی در بیش از ۱۳۰ اقتصاد استفاده شده است که راهنمای سیاست‌گذاران و رهبران کسب‌وکارها را در تحریک خلاقیت و نبوغ انسانی است. یافته‌های گزارش، حاکی از آن است که با وجود بهبود آرام شرایط اقتصادی پس از همه‌گیری کووید ۱۹، نرخ بهره بالا و درگیری‌های جغرافیایی‌ـ سیاسی باعث ایجاد عدم قطعیت در فضای نوآوری شده است. این عدم قطعیت به‌ویژه در حوزه سرمایه‌گذاری خطرپذیر مشاهده می‌شود و ارزش جهانی تأمین مالی از طریق سرمایه‌گذاری خطرپذیر طی یک سال گذشته افت شایان توجهی داشته است.
چین، تنها اقتصاد دارای درآمد متوسط در میان ۳۰ کشور برتر GII، در رده ۱۲ جهان جای گرفته است و پس از آن ژاپن قرار دارد. رژیم صهیونیستی با دو پله صعود به جایگاه ۱۴ رسیده است، سوئد، فنلاند و دانمارک نیز روندی رو به رشد داشته‌اند و به ترتیب در جایگاه‌های ۲، ۶ و ۹ قرار گرفته‌اند. طی یک دهه گذشته، اندونزی (۶۱)، چین (۱۲)، ترکیه (۳۹)، هند (۴۰)، ویتنام (۴۶)، فیلیپین (۵۶) و ایران (۶۲) کشورهای دارای درآمد متوسطی بوده‌اند که سریع‌ترین صعود را در رده‌بندی GII داشته‌اند. این امر نشان می‌دهد تمرکز روی بوم‌سازگان (اکوسیستم) نوآوری چگونه می‌تواند کشورها را متمایز کند. طی چهار سال اخیر، از زمان شروع کرونا، موریس، اندونزی، عربستان سعودی، برزیل و پاکستان، به ترتیب بیشترین پیشرفت رتبه را داشته‌اند. در مجموع ۲۱ کشور، در مقایسه با سطح توسعه خود، عملکردی فراتر از انتظار داشته‌اند؛ بیشتر این کشورها در جنوب صحرای آفریقا، جنوب شرقی آسیا، شرق آسیا و اقیانوسیه هستند.
یافته‌های کلیدی
مهم‌ترین یافته‌های گزارش شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۳ به شرح زیر است:
- انتشارات علمی، تحقیق و توسعه، تعداد معامله‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (و نه ارزش آن‌ها) و گواهی‌نامه‌های ثبت اختراع همچنان به سطوح بالاتر از قبل افزایش می‌یابد. با این وجود، نرخ رشد کمتر از افزایش استثنایی مشاهده‌شده در سال ۲۰۲۱ بوده است.
- در سال ۲۰۲۲، هزینه‌کرد شرکت‌های بزرگ (بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران روی تحقیق و توسعه) به عدد بی‌سابقه ۱٫۱ تریلیون دلار رسیده است. آن‌ها هزینه‌کرد تحقیق و توسعه خود را حدود ۷٫۴ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش داده‌اند که کمتر از رشد ۱۵ درصدی سال ۲۰۲۱ است.
- در بخش سخت‌افزار، تولیدکنندگان کارت‌های گرافیک و تراشه‌ها با بیشترین رشد تحقیق و توسعه در سال ۲۰۲۲ پیشتاز بودند که نشان‌دهنده موج اخیر هوش مصنوعی است. بخش‌های دیگری که هزینه‌های تحقیق و توسعه را در طول همه‌گیری کاهش داده بودند، مانند خودرو، تفریح و سرگرمی، در سال ۲۰۲۲ دوباره با قدرت روی تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کردند.
- برآوردهای انجام‌شده بر اساس داده‌های اولیه حاکی از آن است که بودجه تحقیق و توسعه دولتی در سطح جهان در سال ۲۰۲۲ در مجموع افزایش یافته است. افزایشی شایان توجه در ژاپن و جمهوری کره و افزایشی کمتر در آلمان رخ داده است که کاهش هزینه‌ها در اقتصادهای دیگر را جبران می‌کند.
- نوآوری پابرجا است، اما تأمین مالی شرکت‌های نوآفرین (استارت‌آپ‌ها) به طور فزاینده‌ای با عدم قطعیت مواجه است. کل ارزش سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال ۲۰۲۲ تقریباً ۴۰ درصد نسبت به سال قبل کاهش یافته است که حاکی از شرایط نامساعد تأمین مالی پرمخاطره است. آفریقا تنها منطقه‌ای است که در سال ۲۰۲۲ شاهد کاهش ارزش سرمایه‌گذاری خطرپذیر نبوده است.
- دورنمای سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ با عدم قطعیت‌هایی همراه است؛ زیرا نرخ بهره بالا همچنان تأمین مالی نوآوری را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- شاخص‌های مربوط به حوزه‌های فناوری اطلاعات، سلامت و انرژی همچنان در حال رشد است؛ موج‌های نوآوری در «عصر دیجیتال» و «علوم عمیق» که در گزارش سال قبل بیان شده بود، به‌خوبی در جریان است.
- مسلماً پذیرش فناوری در حال توسعه است، حتی اگر نفوذ برای برخی از فناوری‌ها، مانند وسایل نقلیه الکتریکی و درمان سرطان، همچنان کم باشد.
وضعیت ایران در شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۳
در آسیای مرکزی و جنوبی، هند (۴۰) بهترین اقتصاد نوآور منطقه است. ایران (۶۲) و قزاقستان (۸۱) و ازبکستان (۸۲) در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند.
هند جایگاه چهلم خود در جهان را حفظ کرده است و در گروه دارای درآمد متوسط به پایین، سکان رهبری را در دست دارد. این کشور برای سیزدهمین سال متوالی رکورد عملکرد فراتر از حد انتظار را در زمینه نوآوری داشته است. هند در شاخص‌های کلیدی مانند صادرات خدمات ICT (در جایگاه ۵)، سرمایه‌گذاری خطرپذیر جذب‌شده (۶)، دانش‌آموختگان علوم و مهندسی (۱۱) و شرکت‌های بزرگ جهانی سرمایه‌گذار روی تحقیق و توسعه (۱۳)، رتبه‌های برتر را دارد.
جمهوری اسلامی ایران، اگرچه در رده‌بندی جهانی از جایگاه ۵۳ در سال ۲۰۲۲ به ۶۲ تنزل یافته است (که عمدتاً به‌واسطه آثار همه‌گیری کرونا است)، مانند سال قبل در جایگاه دوم منطقه قرار گرفته است و در میان کشورهای دارای درآمد متوسط به پایین نیز جایگاه ششم را به خود اختصاص داده است. همچنین ایران سریع‌ترین صعود را طی یک دهه اخیر داشته است و از رتبه ۱۱۳ در سال ۲۰۱۳ به ۶۲ در سال ۲۰۲۳ رسیده است. ایران برترین جایگاه جهان (۱) را در حوزه نشان‌های تجاری دارد، در حوزه دارایی‌های ناملموس عملکردی مناسب دارد (۱۳) و از نظر برخی شاخص‌ها در میان ۱۵ کشور برتر جهان است؛ ازجمله دانش‌آموختگان علوم و مهندسی (۳)، ارزش بازار (۵) و طرح‌های صنعتی (۱۱). به‌‌علاوه، ایران از نظر «پیچیدگی بازار» (۱۹) و «خروجی‌های خلاق» (۴۳) اولین جایگاه منطقه را به خود اختصاص داده است.
قزاقستان کشوری تازه‌وارد در میان سه کشور برتر منطقه است و در کنار نپال (۱۰۸)، یکی از تنها دو کشور منطقه است که جایگاه آن‌ها نسبت به سال قبل ارتقا یافته است. پاکستان و ازبکستان برای دومین سال متوالی، عملکرد نوآوری فراتر از انتظار داشته‌اند و پاکستان خود را در میان اقتصادهایی جای داده است که طی چهار سال گذشته بیشترین صعود را در رده‌بندی داشته‌اند.
بررسی وضعیت ایران در ارکان مختلف GII حاکی از آن است که مانند سال‌های گذشته ضعیف‌ترین رتبه‌های کشور مربوط به «نهادها» (۱۳۱) و «پیچیدگی کسب‌وکار» (۱۱۷) است. جایگاه نامناسب ایران در رکن نهادها به واسطه وضعیت نامطلوب در زیرشاخص‌های «کیفیت رگولاتوری» (۱۳۲)، «ثبات عملیاتی برای کسب‌وکارها» (۱۲۶) و «سیاست‌های انجام کسب‌وکار» (۱۲۴) است. در رکن پیچیدگی کسب‌وکار نیز مهم‌ترین ضعف کشور (حتی نسبت به کشورهای دارای درآمد مشابه) مربوط به شاخص «نسبت معامله‌های سرمایه‌گذاری مشترک/ هم‌پیمانی راهبردی به سرانه تولید ناخالص داخلی» است که در جایگاه ۱۲۶ قرار گرفته است. پس از آن «همکاری صنعت و دانشگاه در تحقیق و توسعه» (۱۲۴)، «درصد واردات فناوری بالا از کل تجارت» (۱۱۴)، «خالص جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» (۱۱۲) و «درصد واردات خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات از کل تجارت» (۹۶) قرار دارد.
در گزارش سال ۲۰۲۳، بهترین رتبه ایران، یعنی رتبه ۱۹ در میان ۱۳۲ کشور، مربوط به رکن «پیچیدگی بازار» و پس از آن، دو رکن «خروجی‌های خلاق» و «خروجی‌های دانش و فناوری» به ترتیب با رتبه ۴۳ و ۵۵ است. عملکرد نوآوری ایران در مجموع، همسو با سطح توسعه‌یافتگی کشور (در میان کشورهای دارای درآمد متوسط به پایین) است.
تهران در جایگاه ۳۴ خوشه‌های علم و فناوری جهان
بررسی خوشه‌های نوآوری در گزارش GII 2023 نشان می‌دهد پنج خوشه بزرگ علم و فناوری جهان، در شرق آسیا واقع شده‌اند، توکیو‌ـ‌یوکوهاما بزرگ‌ترین خوشه علم و فناوری است و چین به‌عنوان کشوری با بیشترین تعداد خوشه‌ها در حال ظهور است. «سائوپائولو» (برزیل)، «بنگلور»، «دهلی»، «چنای» و «بمبئی» (هند)، «تهران» (ایران)، «استانبول» و «آنکارا» (ترکیه)، «مسکو» (روسیه) تنها خوشه‌های کشورهای دارای درآمد متوسط خارج از چین هستند که در میان ۱۰۰ خوشه برتر علم و فناوری جهان جای گرفته‌اند. تهران با جمعیت بیش از ۶ میلیون نفر، سرانه ثبت درخواست PCT معادل ۳۷ و سرانه انتشارات علمی معادل ۹۳۲۰، بالاتر از ملبورن (۴۲)، مادرید (۴۸)، زوریخ (۴۹)، میلان (۵۰)، تورنتو (۵۲) و استانبول (۵۹) در جایگاه ۳۴ خوشه‌های علم و فناوری جهان قرار گرفته است.
صعود سریع ایران در شاخص جهانی نوآوری، طی یک دهه اخیر و دستیابی به رتبه دوم منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، عمدتاً به‌واسطه توسعه بوم‌سازگان نوآوری در سال‌های اخیر و حمایت‌هایی بوده است که از توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در طول این دهه صورت گرفته است. طی این سال‌ها شاهد بهبود وضعیت زیرشاخص‌های خروجی نوآوری بوده‌ایم، اما همان‌طور که از دیگر ارکان و زیرشاخص‌ها پیدا است، دستیابی به جایگاه شایسته ایران در جهان و منطقه (متناسب با سند چشم‌انداز ۲۰ ساله) و حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان، تنها با حمایت از شرکت‌های نوآفرین و دانش‌بنیان امکان‌پذیر نخواهد بود. امروز، بیش از هر زمانی نیاز به بهبود نهادها و رگولاتوری، بازنگری و بهبود قوانین و مقررات مرتبط با بوم‌سازگان نوآوری، بهبود فضای کسب‌وکار برای شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآفرین، توسعه سرمایه‌گذاری خطرپذیر و توسعه صادرات دانش‌بنیان احساس می‌شود. بازیگران بوم‌سازگان نوآوری و نهادهای حاکمیتی می‌توانند با توجه به تجربه سالیان گذشته؛ در نظر گرفتن دیدگاه‌ها و نظرات فعالان بوم‌سازگان در بازنگری و تنظیم مقررات و قوانین؛ و گام‌برداشتن در مسیر تسهیل شروع و اداره کسب‌وکار، ارتقای جایگاه ایران در شاخص جهانی نوآوری را رقم بزنند.
برای دانلود گزارش شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۳، اینجا کلیک کنید.