شدت و مدت زمان همه‌گیری کووید ۱۹، آثاری بلندمدت بر حوزه علم، فناوری و نوآوری (STI) خواهد داشت. مدت طولانی بحران، به روش‌های عملیاتی جدید (مناسبات کاری منعطف‌تر، استفاده بیشتر از ابزارهای دیجیتال، افزایش خودکارسازی و …) منجر خواهد شد. از سوی دیگر، شوک اقتصادی ناشی از آن، قدرت مالی بنگاه‌ها برای تحول فرایندهای STI و نیز قدرت دولت‌ها برای حمایت از STI را کاهش خواهد داد. سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) در گزارش خود با عنوان «آینده علم، فناوری و نوآوری پس از کووید ۱۹ چگونه است؟» پیامدهای این بحران برای حوزه STI، چگونگی تغییر اهداف سیاست‌های STI و روش‌های جدید سیاست‌گذاری در حوزه STI را بررسی کرده است. در این نوشتار، مروری داریم بر پیامدهای بلندمدت بحران برای حوزه STI.
۱) چالش‌های تأمین مالی STI در آینده
با توجه به بینش حاصل از بحران‌های گذشته، دو چالش مهم برای تأمین مالی STI در آینده مطرح می‌شود:
- به واسطه کاهش تقاضا و کاهش درآمد بنگاه‌ها، منابع مالی در دسترس بنگاه برای سرمایه‌گذاری روی STI کاهش می‌یابد. البته با توجه به تقاضای فزاینده برای اقلام بهداشتی و ابزارها و خدمات دیجیتال از زمان شروع همه‌گیری، سرمایه‌گذاری روی STI در این حوزه‌ها افزایش یافته است.
- تأمین مالی عمومی STI طی سال‌های آینده تغییر خواهد کرد؛ موفقیت مداخلات STI در مقابله با همه‌گیری، انگیزه‌ای برای ارتقای حمایت عمومی از STI ایجاد می‌کند و احتمالاً منابع مالی در دسترس دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی عمومی کاهش نخواهد یافت.
۲) پذیرش بیشتر فناوری‌ها و ابزارهای دیجیتال، تحلیل کلان داده‌ها و هوش مصنوعی
استفاده گسترده از برنامه‌های کاربردی، تحلیل کلان داده‌ها و هوش مصنوعی در طول بحران کووید ۱۹، نتایج زیر را در پی خواهد داشت:
- افزایش نوآوری‌های دیجیتال برای پاسخ به تقاضای فزاینده برنامه‌های کاربردی دیجیتال؛ از خدمات سلامت الکترونیک گرفته تا کنفرانس‌های مجازی و یادگیری ماشین برای انجام پژوهش‌ها
- برگزاری کنفرانس‌های علمی، اجرای برنامه‌های آموزشی و فعالیت‌های همکاری پژوهشی به صورت مجازی
- افزایش بهره‌وری فعالیت‌های پژوهشی و نوآورانه به واسطه پذیرش گسترده ابزارهای دیجیتال و استفاده از فنون هوش مصنوعی
- پذیرش گسترده‌تر خودکارسازی و سایر فناوری‌های نوین به منظور افزایش تاب‌آوری در برابر شوک‌های آینده
۳) باز بودن، فراگیری و چابکی زیست‌بوم STI
اجرای سریع اقدامات «علم باز» و «داده باز» (مانند پلت‌فرم‌هایی برای به اشتراک‌گذاری مقالات پژهشی و داده‌های پژوهش‌های حوزه کووید ۱۹) پذیرش گسترده‌تر رویکرد باز نسبت به علم را تسریع می‌کند. محدودیت‌های ناشی از کووید ۱۹، از یک سو فرصت‌هایی را برای ورود استعدادهای مختلف (از جمله زنان و اقلیت‌ها) به زیست‌بوم STI فراهم کرد و از سوی دیگر، باعث شد گروه‌های کمتربرخوردار بیش از پیش نقش خود را در زیست‌بوم STI پس از کووید ۱۹ از دست بدهند. همه‌گیری کووید ۱۹ همچنین شکاف بین بنگاه‌ها و بخش‌های پیشرو با سایر بنگاه‌ها را عمیق‌تر کرد. این همه‌گیری به کاهش موانع رگولاتوری برای نوآوری در حوزه سلامت و تسریع انتشار یافته‌های علمی نیز منجر شد.
۴) ماهیت جهانی زیست‌بوم‌های STI
به واسطه تلاش برای بهینه‌سازی نظام جهانی و کارآمد STI، فرصت‌ها و حمایت‌های سیاستی برای همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی تقویت خواهد شد. از سوی دیگر، محدودیت بودجه عمومی (ناشی از این بحران)، محدودیت جابه‌جایی بین‌المللی و دغدغه کشورها برای ایجاد ظرفیت‌های فناورانه ملی برای مواجهه با شوک‌های احتمالی آینده، تأثیر منفی بر همکاری‌های بین‌المللی در حوزه STI دارد.
۵) تغییر احتمالی در اهداف سیاست STI
بحران کووید ۱۹ می‌تواند با تأثیرگذاری بر جهت‌گیری سیاست‌های STI، این سیاست‌ها را تغییر دهد. ممکن است در دوره پساکرونا، اهمیت اهداف مربوط به تاب‌آوری، پایداری محیط‌زیست و فراگیری افزایش یابد. بحران کووید ۱۹، فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی را در دستیابی به این اهداف ایجاد کرده است؛ مناسبات کاری منعطف‌تر مسیر ورود افراد بیشتر به حوزه کاری STI را هموار می‌کند، از سوی دیگر، فراگیری برنامه‌های آموزشی به چالش کشیده می‌شود. تدوین سیاست STI برای دستیابی به تاب‌آوری، فراگیری و پایداری محیط‌زیستی در آینده مستلزم درک بده‌بستان بین اهداف متعارض است و در صورت ثابت بودن منابع مالی STI، حمایت از اولویت‌های جدید به کاهش منابع مالی سایر حوزه‌ها منجر می‌شود.
۶) حکمرانی سیاست STI بر مبنای داده‌ها، ابزارها و رویکردهای سیاستی جدید
به واسطه استفاده بی‌سابقه از داده‌های بلادرنگ و ابزارهای تحلیل و مصورسازی کلان داده‌ها در طول همه‌گیری کرونا، اهمیت به‌کارگیری ابزارهای جدید در سیاست‌گذاری STI افزایش می‌یابد و در عوض، پاسخ‌های سیاست STI چابک‌تر، هدفمندتر و اثربخش‌تر می‌شود.
یکی از رویکردهای سیاستی جدیدی که طی سال‌های آینده توسعه می‌یابد، استفاده از آینده‌نگاری در سیاست‌گذاری است؛ یعنی اکتشاف ساختاریافته آینده‌های مختلف به منظور اتخاذ تصمیمات آگاهانه. همچنین رویکرد سیستمی با در نظر گرفتن ارتباطات متقابل فرایندهای اقتصادی‌ـ‌اجتماعی و با هدف سیاست‌گذاری با در نظر گرفتن تأثیر سیاست بر کل سیستم به جای یک جزء یا یک فرایند، در سیاست‌گذاری به کار گرفته خواهد شد.
منبع:
Paunov, C., & Planes-Satorra, S. (2021). What future for science, technology, and innovation after COVID-19?