سازمان جهانی مالکیت فکری، هر سال گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII) را برای رده‌بندی كشورها از نظر نوآوری منتشر می‌كند. این شاخص، که به نوعی عملکرد نظام نوآوری کشورها را می‌سنجد، زیرشاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری را در كشورهای مختلف ارزیابی می‌كند. این شاخص‌ها در سال‌های مختلف بازنگری و اصلاح شده است و آخرین نسخه آن که در گزارش ۲۰۲۱ به کار گرفته شده است دربردارنده ۸۱ زیرشاخص در ۷ رکن (۵ رکن مربوط به شاخص‌های ورودی و ۲ رکن مربوط به شاخص‌های خروجی) است.
مدل سال ۲۰۲۱ تغییرات جزئی نسبت به سال ۲۰۲۰ داشته است از جمله:
- در رکن «پیچیدگی بازار»، زیرشاخص «تعداد معامله‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر» به دو زیرشاخص «سرمایه‌گذاران خطرپذیر (نسبت تعداد معامله‌ها به سرانه تولید ناخالص داخلی)» و «جذب‌کنندگان سرمایه خطرپذیر (نسبت تعداد معامله‌ها به سرانه تولید ناخالص داخلی)» تفکیک شده است. شاخص «تجارت، رقابت، مقیاس بازار» به «تجارت، متنوع‌سازی و مقیاس بازار» تغییر یافته است و پیرو آن از زیرشاخص «متنوع‌سازی صنعت داخلی» به جای «شدت رقابت محلی» استفاده شده است.
- در رکن «خروجی‌های دانش و فناوری» به جای زیرشاخص «جریان خالص خروجی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» از «پیچیدگی تولید و صادرات» استفاده شده است. همچنین زیرشاخص «درصد تولید با فناوری بالا و متوسط» با رویکردی سخت‌گیرانه‌تر به «درصد تولید با فناوری بالا» تبدیل شده است.
ارائه گزارش GII از سال ۲۰۰۷ آغاز شده است و ایران از سال ۲۰۱۱ در این رده‌بندی حضور داشته است. همان‌طور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود، حضور ایران در این رده‌بندی با فراز و فرودهایی همراه بوده است و در سال ۲۰۲۱ در بهترین جایگاه خود طی ۱۱ سال قرار گرفته است.
ایران همچنین در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، پس از هند (که رتبه ۴۶ را دارد)، در جایگاه دوم قرار گرفته است. همچنین کشورهای برزیل، ایران و پرو برای اولین بار در سال ۲۰۲۱، عملکردی فراتر از سطح توسعه خود داشته‌اند و برزیل، چین، هند، ایران، ترکیه و روسیه کشورهای دارای درآمد متوسط با خوشه‌های برتر علم و فناوری هستند که در میان آن‌ها بیشترین رشد مربوط به دهلی، بمبئی و استانبول است.
علاوه بر رتبه کلی کشورها، رتبه هر کشور در زیرشاخص‌ها و رکن‌های مختلف نیز گزارش می‌شود. در گزارش سال ۲۰۲۱، بهترین رتبه ایران، یعنی رتبه ۴۶ در میان ۱۳۲ کشور، مربوط به دو رکن خروجی «خروجی‌های دانش و فناوری» و «خروجی‌های خلاق» است. در میان ۵ رکن ورودی نیز بهترین رتبه ۴۹ و مربوط به «سرمایه انسانی و پژوهش» است و بدترین رتبه مربوط به رکن «نهادها» و «پیچیدگی کسب‌وکار» به ترتیب برابر با ۱۲۴ و ۱۱۵ است. جایگاه نامناسب ایران در رکن نهادها به واسطه وضعیت نامطلوب «کیفیت رگولاتوری » (رتبه ۱۳۰)، «سهولت شروع کسب‌وکار» و «ثبات سیاسی و عملیاتی» (رتبه ۱۲۹) است. در رکن پیچیدگی کسب‌وکار نیز مهم‌ترین ضعف کشور (حتی نسبت به کشورهای دارای درآمد مشابه) مربوط به شاخص «نسبت معامله‌های سرمایه‌گذاری مشترک/ هم‌پیمانی راهبردی به سرانه تولید ناخالص داخلی» است که در جایگاه ۱۲۷ قرار گرفته است. پس از آن «همکاری صنعت و دانشگاه در تحقیق و توسعه» (رتبه ۱۲۰)، «درصد واردات فناوری بالا از کل تجارت» (رتبه ۱۱۹)، «خالص جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» (رتبه ۱۱۰) و «درصد واردات خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات از کل تجارت» (رتبه ۱۰۷) قرار دارد.
با وجود ضعف‌هایی که عمدتاً در زیرشاخص‌های ۵ رکن ورودی مشاهده می‌شود، در میان زیرشاخص‌ها، شاهد رتبه‌های تک‌رقمی ایران نیز هستیم. در زیرشاخص‌های «نسبت ثبت علامت تجاری به سرانه تولید ناخالص داخلی» و «نسبت ثبت طرح صنعتی به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های خلاق) ایران به ترتیب رتبه ۱ و ۴ را دارد. در زیرشاخص «نسبت ثبت اختراع به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) نیز رتبه کشور با ۷ پله صعود نسبت به سال ۲۰۲۰ به رتبه ۷ ارتقا یافته است. در زیرشاخص «دانش‌آموختگان علوم و مهندسی» (در رکن سرمایه انسانی و پژوهش) نیز ایران در رده ۳ قرار گرفته است.
بررسی حضور یازده ساله ایران در شاخص جهانی نوآوری، حاکی از روندی رو به بهبود از سال ۲۰۱۵ تا کنون و دستیابی به رتبه دوم منطقه آسیای مرکزی و جنوبی است که عمدتاً مرهون بهبود وضعیت زیرشاخص‌های خروجی نوآوری و حمایت‌هایی است که از توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق صورت گرفته است. اما همان‌طور که این شاخص نشان می‌دهد، دستیابی به جایگاه شایسته و حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان و نوآور، تنها با تکیه بر این شرکت‌ها و حمایت از آن‌ها امکان‌پذیر نیست. اکنون نوبت به تمرکز بر بهبود نهادها و رگولاتوری، بهبود فضای کسب‌وکار، توسعه زیرساخت‌ها، بهبود تعرفه‌های تجاری، حمایت از سرمایه‌گذاران خرد، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در ارتقای بهره‌وری شرکت‌ها و توسعه صادرات دانش‌بنیان رسیده است. حال می‌توان با هدف‌گذاری دستیابی به جایگاه اول منطقه، روی بهبود ارکان ورودی شاخص جهانی نوآوری و نیز زیرشاخص‌هایی تمرکز کرد که به عنوان ضعف کشور در مقایسه با منطقه و کشورهای دارای سطح درآمد مشابه شناسایی شده است.
برای دانلود گزارش شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۱، اینجا کلیک کنید.