هم‌زمان با شیوع ویروس کرونا در سراسر جهان، علم، فناوری و نوآوری، و سیاست‌های مرتبط، نقشی کلیدی در مواجهه با این همه‌گیری ایفا کرد. سیاست‌هایی مانند دسترسی آزاد به نتایج پژوهش‌ها، توسعه همکاری‌های پژوهشی، تسهیل فرایند داوری مقالات، تأمین مالی گسترده برای شرکت‌های نوآور فعال در حوزه پیشگیری و مقابله با کرونا، امکان توسعه سریع واکسن (چند ماه در مقایسه با چند سال برای سایر بیماری‌ها) را فراهم کرد. از سوی دیگر، شیوع کرونا نیز بر حوزه علم، فناوری و نوآوری تأثیر گذاشته است. برای مثال می‌توان به مجازی شدن آموزش در دانشگاه‌ها، از بین رفتن امکان همکاری‌های پژوهشی حضوری، توسعه کسب‌وکارهای مجازی و … اشاره کرد.
سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) در گزارشی با عنوان «علم، فناوری و نوآوری در دوره کووید ۱۹» اقدام به بررسی آثار متقابل این ویروس و حوزه علم، فناوری و نوآوری کرده است. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به تأثیر کرونا بر فعالیت‌های پژوهشی و نوآورانه بنگاه‌ها.
تأثیر کرونا بر بنگاه‌های مختلف با توجه به حوزه فعالیت و وضعیت مالی آن‌ها، متفاوت بوده است. این آثار را می‌توان در ۶ حوزه کلی بررسی کرد:
۱) دسترسی محدود به زیرساخت نوآوری و همکاری پژوهشی حضوری
قرنطینه و تعطیلی ناشی از شیوع کرونا در سال ۲۰۲۰، بسته شدن تأسیسات آزمایشی و زیرساخت نوآورانه بنگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری را در پی داشت. فاصله‌گذاری اجتماعی نیز محدودیت‌هایی را برای مجاورت جغرافیایی و تعامل و همکاری نزدیک بین پژوهشگران ایجاد کرد. این امر تأثیر مستقیم بر توان پیشبرد برنامه‌های پژوهشی، توسعه و تجاری‌سازی محصول در بنگاه‌ها داشت. همچنین، با وجود تداوم فعالیت‌های پژوهشی (مانند برنامه‌نویسی یا تحلیل داده‌ها) به صورت دورکاری، کارایی فعالیت‌های پژوهشی بنگاه‌ها نیز کاهش یافت.
۲) سرمایه‌گذاری روی فعالیت‌های پژوهشی و نوآورانه
شیوع کرونا باعث مختل شدن فعالیت‌های تجاری بسیاری از بخش‌های اقتصادی در کشورهای مختلف شد. بر اساس پیمایش بنگاهی بانک جهانی، طی دوره ژوئن تا آگوست ۲۰۲۰، فروش ماهانه شرکت‌ها در کشورهای مختلف اروپایی بین ۱۹ تا ۴۷ درصد کاهش یافته است. شرکت‌های نوآفرین و بنگاه‌های فناوری‌محور نیز از این همه‌گیری متأثر شده‌اند و پیمایش انجام‌شده روی ۱۰۷۰ شرکت نوآفرین در ۵۰ کشور حاکی از آن است که مدت زمان باقی‌مانده تا اتمام سرمایه بیش از ۴۰ درصد این بنگاه‌ها تنها ۳ ماه یا کمتر است. بنگاه‌های نوآور در مواجهه با محدودیت‌های مالی، معمولاً سرمایه‌گذاری رو تحقیق و توسعه و پروژه‌های نوآورانه را محدود می‌کنند یا فعالیت‌های نوآورانه را به تعویق می‌اندازند. بررسی‌ها حاکی از آن است که به واسطه تلاش شرکت‌ها برای مواجهه با چالش‌های ناشی از شیوع کرونا، تمرکز روی نوآوری، به عنوان اولویت اصلی کسب‌وکار، در بسیاری از صنایع کاهش یافته است؛ تنها استثنای موجود حوزه دارویی و تأمین تجهیزات پزشکی است.
۳) تأمین مالی شرکت‌های نوآفرین نوآور
سرمایه‌گذاری خطرپذیر در اوایل شیوع کرونا (مارس تا آوریل ۲۰۲۰) کاهش یافت، اما در نیمه دوم سال ۲۰۲۰، روندی افزایشی را طی کرد. پیمایش انجام‌شده روی سرمایه‌گذاران خطرپذیر شرکتی ایالات متحده در ژوئن و جولای ۲۰۲۰ نشان‌دهنده کاهش سرعت سرمایه‌گذاری (۷۱ درصد حالت عادی) در طول نیمه اول ۲۰۲۰ بود. تأثیر کووید ۱۹ بر سرمایه‌گذاری خطرپذیر کمتر از تأثیر ترکیدن حباب دات‌کام (کاهش سرمایه‌گذاری خطرپذیر به ۵۰ درصد حالت عادی) یا بحران مالی ۲۰۰۸ (کاهش به ۳۰ درصد) بوده است. البته تعداد معامله‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر طی این دوره کاهش یافته است که نشان‌دهنده تمرکز سرمایه روی تعداد کمی معامله با ارزش بیشتر است. همچنین، تأمین سرمایه بذری، سرمایه‌گذاری فرشتگان سرمایه‌گذار و سرمایه‌گذاری اولیه در سه ماهه اول و سوم ۲۰۲۰، روند کاهشی داشته است، اما سرمایه‌گذاری در مراحل پایانی افزایش یافته است و این امر نشان‌دهنده دشوارتر شدن شرایط فعالیت شرکت‌های نوآفرین و بنگاه‌هایی است که هنوز به درآمد نرسیده‌اند.
۴) تاب‌آوری در نوآوری و ثبت اختراع در طول بحران کووید ۱۹
شواهد موجود درباره فعالیت‌های نوآورانه بنگاه‌ها در طول موج اول کووید ۱۹ (تا اکتبر ۲۰۲۰) حاکی از آن است که شرکت‌های بزرگ‌تر تاب‌آوری بیشتری در برابر این شوک داشته‌اند. اگرچه پروژه‌های پژوهشی جاری اغلب متوقف شده است، بسیاری از بنگاه‌ها به سرعت با نوآوری‌های فرایندی و محصولی که به آن‌ها امکان حفظ بخشی از فعالیت‌ها یا پاسخ‌دهی به تقاضای جدید بازار را داده است، به بافتار جدید واکنش نشان داده‌اند. پیمایش انجام‌شده روی ۲۴۷ فرد تصمیم‌گیرنده درباره ثبت اختراع شرکت‌ها در دوره آوریل تا می ۲۰۲۰ حاکی از آن است که ۲۳ درصد شرکت‌ها نوآوری‌های خود را به سمت بازارهایی فراتر از صنعت اصلی خود، مانند خدمات اینترنتی، لجستیک، ارتباطات، تولید ضدعفونی‌کننده و خدمات بهداشتی و بیمارستانی، سوق داده‌اند. همچنین بررسی ۳۷۵ کسب‌وکار انگلیسی نشان می‌دهد ۴۵ درصد بنگاه‌ها طی دوره مارس تا جولای ۲۰۲۰، محصول یا خدمات جدیدی عرضه کرده‌اند یا محصولات و خدمات خود را بهبود داده‌اند؛ ۷۵ درصد این بنگاه‌ها محصولات یا خدمات کاملاً جدیدی ارائه کرده‌اند و حدود ۶۰ درصد آن‌ها محصولات و خدمات موجود را بهبود داده‌اند.
مقایسه روند درخواست ثبت تقاضانامه PCT در کشورهای مختلف در دوره نوامبر ۲۰۱۹ تا آگوست ۲۰۲۰ با دوره مشابه سال قبل حاکی از آن است که کشورهای OECD پس از شیوع کرونا با کاهش شایان توجه درخواست PCT مواجه شده‌اند. با توجه به تأخیر زمانی ثبت اختراع نسبت به نوآوری، آثار بحران بر توسعه فناوری و ثبت اختراع طی ماه‌های آتی مشخص‌تر خواهد شد. در سال‌های پس از بحران مالی ۲۰۰۸، درخواست ثبت اختراع در بسیاری از کشورها کاهش یافت. همچنین موضوع فناوری‌های ثبت‌شده نیز ممکن است تغییر کند؛ زیرا بحران کووید ۱۹ مشوق نوآوری در نواحی مختلف را تغییر داده است. برای مثال، درخواست ثبت اختراع در حوزه فناوری‌های پشتیبان دورکاری در ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است. ثبت اختراع واکسن کرونا نیز می‌تواند به ایجاد جریانی جدید از اختراعات با هدف ایمن‌سازی نسبت به سایر بیماری‌ها منجر شود.
۵) پذیرش و توسعه سریع فناوری‌ها و ابزارهای دیجیتال
همه‌گیری کرونا، پذیرش محصولات و خدمات دیجیتال مانند ویدئوکنفرانس، ابزارهای همکاری دیجیتال، جاری‌سازی ویدئو و سرگرمی، خرید آنلاین، آموزش آنلاین، بازی آنلاین و برنامه‌های کاربردی تناسب اندام را شتاب بخشیده است. برای مثال، در آوریل ۲۰۲۰، روزانه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در جلسات آنلاین در پلت‌فرم زوم شرکت کرده‌اند و در نیمه اول ۲۰۲۰، بیش از ۱۶ میلیون نفر به مشترکان نتفلیکس اضافه شده است. بخش‌های سلامت و آموزش نیز با سرعتی بی‌سابقه اقدام به پذیرش و به‌کارگیری فناوری‌های دیجیتال کرده‌اند. صنایع سنتی با فناوری پایین مانند خرده‌فروشی‌ها، رستوران‌ها، موزه‌ها و تئاترها نیز با شروع همه‌گیری اقدام به استفاده از فناوری‌های دیجیتال کرده‌اند و به منظور حفظ بخشی از فعالیت‌های خود به سرعت ابزارهای آنلاین را به کار گرفته‌اند. پیمایش ۳۷۵ بنگاه انگلیسی نشان می‌دهد بیش از ۶۰ درصد بنگاه‌ها الگوهای مدیریتی و فناوری‌های دیجیتال جدید را به کار گرفته‌اند و حدود یک‌سوم بنگاه‌ها روی قابلیت‌های دیجیتالی جدید سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
بنابراین، بنگاه‌های ارائه‌دهنده محصولات دیجیتال شاهد افزایش فراوان تقاضا بوده‌اند و با به‌روزرسانی محصولات برای بهبود تجربه مشتری، به سرعت به این تقاضا پاسخ داده‌اند. با توجه به سهولت استفاده و کم‌هزینه بودن نوآوری‌های دیجیتال در مقایسه با معادل‌های فیزیکی، بسیاری از این تغییرات ماندگار خواهد شد. بسیاری از بنگاه‌های فناوری دیجیتال نیز با توجه به افزایش تقاضا، اقدام به توسعه فناوری‌های پیشرفته‌تر کرده‌اند؛ برای مثال علی‌بابا در حال راه‌اندازی سامانه تحویل خودکار است، گوگل از پهپادها برای تحویل دارو و سایر نیازمندی‌ها در مناطق روستایی ویرجینیا استفاده می‌کند.
به علاوه، افزایش استفاده از ابزارهای دیجیتال در کسب‌وکارها و گسترش نوآوری‌های دیجیتال و داده‌محور به افزایش تقاضا برای کارکنان مستعد حوزه فناوری با مهارت‌های دیجیتال منجر خواهد شد.
۶) تأثیر بر کارآفرینی نوآورانه و کاهش تبادل دانش
به استثنای کسب‌وکارهایی که به طور مستقیم به نیازهای نوظهور بازار پاسخ دادند (مانند ارائه محصولات دیجیتال)، کارآفرینان در سال ۲۰۲۰ وارد بازار نشدند و تصمیم گرفتند تا زمان بازیابی و بهبود تقاضا صبر کنند. در مارس ۲۰۲۰ در مقایسه با مارس ۲۰۱۹، نرخ ایجاد بنگاه در فرانسه و انگلیس به ترتیب ۲۵ و ۲۳ درصد کاهش یافت و البته در سه ماهه سوم ۲۰۲۰ این روند در انگلیس افزایشی شد. اما داده‌های ایالات متحده نشان می‌دهد شوک موج اول کووید ۱۹ برای شروع کسب‌وکار، کوتاه‌مدت بود و در جولای ۲۰۲۰، در مقایسه با سال قبل، درخواست راه‌اندازی کسب‌وکار به سرعت افزایش یافت. البته خرده‌فروشی‌های بدون فروشگاه (به ویژه فروش اینترنتی) ۳۳ درصد از درخواست‌های جدید برای راه‌اندازی کسب‌وکار را تشکیل می‌دهد. ازاین‌رو، بحران کرونا می‌تواند کارآفرینی در بخش‌هایی را تشویق کند که با افزایش تقاضا مواجه‌اند (مانند بخش دیجیتال).
موانع ایجادشده برای تبادل دانش به واسطه «فاصله‌گذاری اجتماعی» نیز تأثیر منفی بر کارآفرینی نوآورانه و نوآوری دارد. کاهش تبادل دانش باعث کاهش تشکیل سرمایه ناملموس در کوتاه‌مدت می‌شود و فرصت همکاری‌های جدید برای نوآوری را از بین می‌برد. اما بحران کووید ۱۹ مانند بحران‌های پیشین، فرصت‌هایی را نیز برای شرکت‌های نوآفرین و کسب‌وکارهای نوآور (به ویژه در حوزه دیجیتال) ایجاد کرده است.
منبع:
OECD, 2021, “SCIENCE, TECHNOLOGY AND INNOVATION IN THE TIME OF COVID-19”, OECD Science, Technology and Industry Policy Papers, February 2021, No. 99